روند تغییرات وسعت جنگل های ایران و جهان: افزایش یا کاهش؟

زیست بوم/علی جهانی*: امروزه اخبار گسترده ای از نابودی و تخریب جنگلها ائم از آتش سوزی، تغییر کاربری جنگلها، بهره برداری بیش از ظرفیت تولید، هجوم آفات و دیگر عوامل تخریب انسانی و طبیعی از سراسر این کره خاکی شنیده می شود. اما آیا به واقع وسعت جنگل های ایران و جهان رو به کاهش است؟

این سوالی است که در سالهای اخیر ذهن بسیاری از متخصصان علوم جنگل و برنامه ریزان و مدیران این عرصه را در کشورهای مختلف به خود مشغول کرده است. لذا تحقیقات گسترده ای در زمینه تغییرات سطح جنگلها طی سالهای 1990 تا 2015 در کشورهای مختلف انجام شده است که اخیرا نتایج آن توسط FAO گردآوری شده است.
بر اساس مطالعات صورت گرفته مشخص شده است که بیش از 1500 تعریف مختلف از واژه "جنگل" و 200 تعریف مختلف از واژه "درخت" در کشورهای مختلف وجود دارد! بر اساس تعریف FAO "جنگل" به اراضی پوشیده از درختان با ارتفاع بیش از 5متر(یا قابلیت رسیدن به بیش از 5متر در درختان جوان) و تاج پوشش بیش از 10درصد و حداقل مساحت نیم هکتار گفته می شود که کاربری اصلی آنها نیز جنگل می باشد. از طرفی سایر اراضی با تاج پوشش 5تا10درصد و یا مجموع تاج پوشش درختی، درختچه ای و بوته ای 10 درصد با عنوان "اراضی با پوشش درختی" شناخته می شوند.

جالب توجه است که 67 درصد از جنگل های دنیا تنها در 10 کشور شامل روسیه، برزیل، کانادا، آمریکا، چین، کنگو، استرالیا، اندونزی، پرو و هند گسترده شده اند. مطالعات نشان داده است طی سالهای 1990 تا 2015 مجموعا 3 درصد از سطح جنگلهای دنیا کاهش پیدا کرده است به طوری که مساحت جنگلهای کره زمین از 4128 میلیون هکتار با 3999میلیون هکتار رسیده است. اما زمانی که صحبت از "اراضی با پوشش درختی" به میان می آید شاهد افزایش 19 درصدی سطح این اراضی در طی سالهای مذکور هستیم.

البته روند کاهش مساحت اراضی با پوشش درختی طی سالهای 1990 تا 2005 رخ داده است اما سپس با نرخ افزایشی تا سال 2015 همراه بوده است و در حال حاضر مساحت "اراضی با پوشش درختی" جهان به 1204 میلیون هکتار می رسد.

اما نرخ کاهش سطح جنگلهای دنیا در 25 سال اخیر از 3/7 میلیون هکتار در سال (سال 1990) به 3/3 میلیون هکتار در سال (سال 2015) رسیده است. کشورهای برزیل(984)، اندونزی (684)، میانمار(546)، نیجریه(410)، تانزانیا(372) و پاراگوئه(325) (هزارهکتار در سال) به ترتیب بیشترین نرخ کاهش سطح جنگلها در سال و کشورهای چین (1500)، شیلی(301)، آمریکا(275)، فیلیپین(240)، لائوس(189)، هند(178)، ویتنام(129) و فرانسه(113) (هزارهکتار در سال) به ترتیب بیشترین نرخ افزایش سطح جنگلها در سال را داشته اند. نرخ تغییرات سطح جنگلهای بکر نزدیک به صفر برآورد می گردد که با توجه به اینکه هر روزه اطلاعات ثبت شده از این جنگلها افزایش می یابد لذا آمار ارائه شده در حال حاضر دقیق نخواهد بود اما مساحت جنگلهای بکر در سال 2015 به 1282 میلیون هکتار رسیده است که معادل یک سوم سطح جنگلهای دنیاست.

طی 25 سال نرخ کاهش سطح جنگلها در دنیا نصف شده است در حالی که جنگلهای طبیعی 6 درصد کاهش مساحت و جنگلهای دست کاشت 66 درصد افزایش مساحت داشته اند. بنابراین تغییرات اندک در سطوح جنگلی الزاما به معنای تغییرات اندک در ترکیب و ساختار جنگل، ارزشهای زیستگاهی یا عرضه خدمات اکوسیستمی نیست. از این رو مطالعه تغییرات مساحت جنگلها بدون توجه به تنوع گونه ای، ساختار و عملکرد اکوسیستمی اطلاعات کافی جهت برنامه ریزی و مدیریت جنگلها را فراهم نخواهد کرد.

در ارتباط با کشور ایران در حال حاضر مساحت جنگلهای کشور بیش از 14 میلیون هکتار برآورد می شود که جنگلهای هیرکانی نزدیک به 9/1 میلیون هکتار از آن را به خود اختصاص داده اند. این در حالی است که در سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری، جنگل با تاج پوشش بالاتر از 5 درصد تعریف می شود که با تعریف FAO تفاوت دارد. برآوردهای صورت گرفته در تغییرات مساحت جنگلها به خصوص جنگلهای هیرکانی عمدتا متکی بر عکس های هوایی و تصاویر ماهواره ای است. بر اساس گزارشات اعلام شده در طول تاریخ طبیعی ایران روند کاهشی در مساحت جنگلها دیده می شود اما در سالهای اخیر آمار های مختلفی حکایت از افزایش مساحت جنگلها دارند! چنانچه این آمارها صحیح باشند مایه بسی خوشنودی است اما متاسفانه مشکلاتی در برآورد سطح جنگلهای کشور وجود دارد که نمی توان به سادگی در ارتباط با تغییرات مساحت جنگلهای کشور قضاوت کرد. این کاستیها که در سطح جهانی نیز به چشم می خورد عبارتند از:

-عدم توجه به تعریف واحد از جنگل در مطالعات تغییرات مساحت جنگلها

-مرزبندی های مختلف در مطالعه تغییرات سطح جنگلها

-عدم شفافیت در برآورد مساحت جنگل های کوهستانی و لکه های جنگلی بالادست

-استفاده از روشهای مختلف آماربرداری با دقت متفاوت شامل: آماربرداری میدانی، عکس های هوایی و تصاویر ماهواره ای که گاها دقت تصاویر ماهواره ای به کارگرفته شده(ارزان قیمت بودن تصاویر) چنان نامناسب است که خطای آن بیش از تغییرات سطح جنگلهاست.

-عدم استفاده از روشهای آماربرداری متناسب با ساختار جنگل و منطقه مورد مطالعه

-عدم تفکیک جنگلهای دست کاشت، جنگلهای طبیعی و جنگلهای بکر

- عدم تفکیک جنگلهای احیا شده (Reforestation) و جنگلکاری شده(Afforestation)

- عدم تفکیک جنگلها بر اساس شاخص های ارزیابی کیفی جنگلها در مطالعات آماری جنگلهای کشور (مراحل مختلف توالی جنگل، تراکم و تنوع گونه ای، حجم سرپا، سلامت و شادابی توده و ...)

-عدم تفکیک جنگلها بر اساس کاربری (تفکیک Land use و Land cover)

در این ارتباط امید است دستگاه ها و سازمان های نظارتی با نگاهی بی طرفانه به بررسی اسناد و مدارک موجود پرداخته و با انجام مطالعات به روز، روش مناسب و با دقت قابل قبول به ارزیابی جامع تغییرات کمی و کیفی جنگلها در کشور بپردازند تا از ارائه آمارهای متناقض که نتیجه ای جز سردرگمی مدیران و برنامه ریزان این بخش عظیم از منابع ملی را به دنبال نخواهد داشت اجتناب گردد.

*عضو هیات علمی دانشکده محیط زیست

منبع: زیست بوم